Inleiding: Controle versus Herstel in de Huidige Zorg
In de Nederlandse zorg – van de geestelijke gezondheidszorg (GGZ) tot jeugdzorg en reclassering – tekent zich een zorgwekkende trend af. In plaats van het ondersteunen van herstel en inclusie van kwetsbare mensen, ligt de nadruk vaak op heerschappij: controle uitoefenen, domineren en risico’s koste wat kost indammen. Dit uit zich in maatregelen zoals verplichte GGZ-opnames, gedwongen behandelingen, uithuisplaatsingen in de jeugdzorg en langdurige toezichttrajecten in de reclassering. Deze aanpak creëert een duurzaam systeem dat eerder gericht is op verdelen en uitsluiten dan op verbinden en genezen. Met andere woorden, mensen worden eerder afgeschermd van de samenleving dan geholpen om er weer deel van uit te maken. Recent onderzoek en ontwikkelingen onderstrepen dit spanningsveld tussen controle en herstel.
Huidige Situatie: Dwangmaatregelen en Gevolgen
In 2020 trad de Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg (Wvggz) in werking, naast de Wet zorg en dwang (Wzd) voor mensen met een verstandelijke beperking of dementie (tijdschriftvoorpsychiatrie.nl). Deze wetten vervingen de oude Wet BOPZ en waren bedoeld om de rechten van patiënten te versterken en dwang alleen als uiterste middel toe te passen (het ultimum remedium principe) (tijdschriftvoorpsychiatrie.nl). In de praktijk blijkt echter dat de focus in de eerste jaren vooral lag op het correct uitvoeren van de nieuwe procedures en minder op het voorkómen van dwangmaatregelen (tijdschriftvoorpsychiatrie.nl). Professionals en instellingen zijn druk bezig geweest met administratieve vereisten en juridische interpretaties, terwijl preventie en tijdige vrijwillige hulp op de achtergrond raakten (tijdschriftvoorpsychiatrie.nl).
De gevolgen van deze focus op dwang en controle zijn duidelijk merkbaar. Cliënten in de GGZ ervaren nog steeds ingrijpende maatregelen zoals gedwongen opnames of behandelingen, vaak uit angst voor risico’s. In de forensische zorg en reclassering (waar justitie en GGZ samenkomen) is geconstateerd dat er een “indekcultuur” heerst waarbij men “voor het zekere gaat”: uit angst voor incidenten worden besluiten té voorzichtig en zwaar genomen (rsj.nl). Zo komen tbs-gestelden moeilijker vrij en krijgen gedetineerden minder snel verlof, ook als dat niet strikt noodzakelijk is (rsj.nl). Deze overmatige voorzichtigheid schaadt de resocialisatie en het herstel van justitiabelen, en houdt hen langer opgesloten dan nodig (rsj.nl). In de jeugdzorg zien we evenzeer een neiging om kinderen uit huis te plaatsen of onder strikte voorwaarden te stellen, waarbij de maatregel zelf soms centraal lijkt te staan in plaats van het plan om het gezin te herstellen.
Kortom, de huidige tendens is dat veiligheid en beheersing boven alles gaan. Hoewel veiligheid uiteraard belangrijk is, kan een eenzijdige nadruk hierop leiden tot uitsluiting van cliënten en het missen van kansen om hen daadwerkelijk vooruit te helpen. Het resultaat is een verdeeld systeem: cliënten raken gescheiden van hun vertrouwde omgeving – denk aan jongeren die ver van huis in een instelling worden geplaatst, of patiënten die langdurig van de maatschappij afgesloten blijven. Deze verdeeldheid maakt terugkeer en herstel moeilijker dan nodig.
Wetgevende Ontwikkelingen: Verandering in aantocht?
Wetgevers zijn zich bewust geworden van deze knelpunten en werken aan verbeteringen. In maart 2025 startte een internetconsultatie voor wijzigingen in de Wvggz en Wzd (rijksoverheid.nl). Het doel van deze wetswijziging is om de uitvoerbaarheid van de dwangwetten te verbeteren en dwangzorg waar mogelijk te verminderen. Concreet wil het kabinet patiëntenrechten beter beschermen en ervoor zorgen dat gedwongen zorg minder vaak nodig is (rijksoverheid.nl). Voorgestelde wijzigingen zijn onder meer: zorgverleners meer tijd en ruimte geven om passende vrijwillige zorg te bieden voordat ze naar dwang grijpen, en meer maatwerk mogelijk maken zodat de wensen van patiënten zwaarder wegen in de behandeling (rijksoverheid.nl). Ook belangrijk is dat de samenloop van verschillende wetten verbeterd wordt. Zo worden voorstellen gedaan om de aansluiting tussen de GGZ-dwangwet (Wvggz), de zorg/dwang-wet (Wzd) en de Wet forensische zorg (Wfz) te stroomlijnen, zodat mensen die tussen justitie en zorg vallen op de best passende plek geholpen worden (rijksoverheid.nl). Dit is cruciaal voor bijvoorbeeld personen met een psychische stoornis die een strafbaar feit plegen – zij moeten niet onnodig in de cel belanden als behandeling geschikter is, en andersom moeten ex-tbs’ers na hun straf zorg kunnen krijgen in de GGZ.
Ook in de jeugdzorg is er wetgevend nieuws. De problemen van lange wachtlijsten en versplinterde verantwoordelijkheden worden aangepakt via de Hervormingsagenda Jeugd. In oktober 2025 heeft de Eerste Kamer ingestemd met de Wet verbetering beschikbaarheid jeugdzorg, die op 1 januari 2026 ingaat (rijksoverheid.nl). Deze nieuwe wet moet ervoor zorgen dat gespecialiseerde jeugdzorg (bijvoorbeeld voor ernstige verslavingsproblematiek of crisissituaties) beter beschikbaar wordt voor kinderen en gezinnen die het nodig hebben (rijksoverheid.nl) (rijksoverheid.nl). Een belangrijke maatregel is dat gemeenten verplicht worden regionaal samen te werken bij het inkopen van (hoog)specialistische jeugdzorg (rijksoverheid.nl). In plaats van ieder op hun eigen eilandje te opereren – wat leidt tot versnippering en ongelijke toegang – moeten gemeenten nu de krachten bundelen. Dit zorgt voor een betere spreiding van hulp door het hele land en moet voorkomen dat jongeren door gebrek aan lokaal aanbod onnodig ver weg geplaatst worden. Daarnaast belooft de wet de administratieve lasten te verlichten, zodat professionals minder tijd kwijt zijn aan papierwerk en meer aan de daadwerkelijke zorg (rijksoverheid.nl). Ook komt er beter inzicht in wachttijden en prestaties, en krijgt de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa) de taak om risico’s in de beschikbaarheid van jeugdzorg vroegtijdig te signaleren (rijksoverheid.nl). Hiermee wordt geprobeerd te voorkomen dat er gaten vallen in het aanbod waarbij kinderen buiten de boot vallen.
Deze wetsontwikkelingen tonen een stap in de goede richting: ze erkennen dat het huidige systeem niet optimaal werkt en proberen de balans te verschuiven van heerschappij naar herstel. De focus ligt op het terugdringen van dwang, het centraal stellen van de cliënt, en het beter organiseren van zorg zodat niemand onnodig wordt uitgesloten.
Uitblijven van Herevaluatie: Schending van Beroepscodes
Een kernprobleem dat dwars door al deze sectoren loopt, is het gebrek aan herevaluatie. Professionele standaarden in de zorg schrijven voor dat men voortdurend moet evalueren: is deze maatregel of behandeling nog nodig? Is de gekozen interventie nog de juiste, gezien de veranderde omstandigheden? Zowel in de GGZ, jeugdzorg als reclassering geldt dat beoordelingen en risicotaxaties momentopnamen zijn – ze hebben een beperkte houdbaarheid omdat mensen en situaties veranderen. Zo’n inschatting van gevaar of van behoefte aan zorg moet daarom regelmatig herzien worden. Beroepscodes en richtlijnen benadrukken dit principe van voortdurende reflectie en bijstelling. Ook toezichthouders (zoals de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd, IGJ) behoren erop toe te zien dat instellingen en professionals periodiek de noodzaak van ingezette dwangmaatregelen herevalueren.
In de praktijk blijkt helaas dat deze herevaluaties vaak uitblijven of te oppervlakkig zijn. De IGJ concludeerde recentelijk dat bij cliënten onder verplichte zorg de vereiste documenten en plannen niet adequaat werden bijgehouden. In de meeste zorgdossiers ontbraken concrete termijnen voor evaluatie en actualisatie van het zorgplan (ggztotaal.nl). Met andere woorden: nadat een dwangmaatregel of zorgplan was ingezet, werd er niet duidelijk vastgelegd wanneer en hoe men zou controleren of het nog gerechtvaardigd was. Inspecteurs zagen bovendien dat zorgkaarten (waarin de voorkeuren en afspraken met de cliënt horen te staan) vaak minimaal waren ingevuld en niet werden aangepast wanneer de situatie veranderde (ggztotaal.nl). Dit betekent dat feedback van de cliënt of veranderingen in iemands toestand niet werden meegenomen – een duidelijke schending van het principe dat zorg dynamisch moet zijn en meebeweegt met de cliënt.
Het negeren van tijdige herevaluatie is niet alleen onzorgvuldig, het is in strijd met de kern van professioneel handelen. In feite zou een professional die bewust structureel nalaat te herevalueren zijn beroepscode overtreden en daarmee het vertrouwen schaden dat in zijn titel (bv. arts, psycholoog) wordt gesteld. Zulke nalatigheid kan – en zou wellicht moeten – leiden tot tuchtrechtelijke stappen. Een behandelaar of jeugdbeschermer die iets beweert te zijn (een professional) maar zich niet houdt aan de professionele plichten zoals herevaluatie en feedback vragen, handelt onzorgvuldig en onethisch. Vanuit ethisch oogpunt hebben zorgverleners de verantwoordelijkheid om continu te toetsen of hun inschattingen en maatregelen nog kloppen. Bijvoorbeeld, een risico-inschatting die zes maanden geleden gemaakt is, kan vandaag achterhaald zijn; als men daar blind op blijft varen zonder hernieuwde beoordeling, ontstaat het gevaar dat iemand ten onrechte beperkt of uitgesloten blijft. De Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming (RSJ) waarschuwde dat informatie uit het verleden soms ongefilterd wordt hergebruikt bij nieuwe beslissingen, waardoor een persoon nog lang negatieve gevolgen kan ondervinden van verouderde gegevens (rsj.nl). Dit onderstreept hoe cruciaal het is om actuele herevaluaties te doen in plaats van op oude oordelen te leunen.
Naast de professionals zelf moeten ook de toezichthouders hun rol serieus nemen. Lange tijd is de handhaving op dit punt mogelijk te mild geweest. De IGJ heeft aangekondigd in 2025 extra toezicht te houden op gedwongen zorg en zo nodig handhavend op te treden (ggztotaal.nl). Dit is een signaal dat instellingen die verzaken – bijvoorbeeld door geen evaluaties in te plannen of door zonder actualisatie dwangmaatregelen te verlengen – aangesproken en eventueel bestraft zullen worden. Het is immers hun plicht, verankerd in wet en beroepsethiek, om periodiek te herevalueren. Wanneer die cyclus van terugkoppeling en herziening ontbreekt, verliest de zorg haar menselijkheid en proportionaliteit.
Conclusie: Naar een Cultuur van Herstel en Verantwoording
Voor iedereen die in aanraking kan komen met deze domeinen – van docenten in het onderwijs tot hulpverleners in de zorg, van ouders tot cliënten zelf – is het van belang te beseffen welke cultuur er nu heerst en welke veranderingen nodig zijn. De huidige nadruk op beheersing en het uitblijven van herevaluatie leiden tot een zorgcultuur van “eerst splitsen, dan pas helen”. Mensen worden uit hun omgeving gehaald of aan banden gelegd, maar de stap naar herstel wordt te langzaam of onvoldoende gezet.
De recente wetsontwikkelingen bieden hoop op verbetering: ze tonen erkenning van het probleem en zetten koers richting een mensgerichtere aanpak. Echter, wetten en regels alleen zijn niet genoeg. Cultuurverandering is nodig binnen organisaties en bij professionals. Dit betekent een omslag van angstgedreven handelen (waarbij men vooral bezig is zich in te dekken) naar moedige zorg waarin men durft los te laten zodra het kan. Het betekent ook dat iedere beslissing om iemand te beperken tijdelijk moet zijn en onderworpen aan kritische herevaluatie op vaste momenten. Alleen zo kan dwang echt het uiterste redmiddel blijven dat het wettelijk bedoeld is te zijn, in plaats van een routine-instrument.
Voor de onderwijssector is het belangrijk om hierbij aan te sluiten: scholen en leraren spelen een rol in het opvangen van kinderen die uit de jeugdzorg terugkeren of die met toezicht te maken hebben. Een cultuur van herstel betekent dat deze jongeren niet bestempeld blijven als “probleemgeval”, maar de kans krijgen om te integreren en hun ontwikkeling voort te zetten met de juiste ondersteuning. Hetzelfde geldt voor ex-patiënten of ex-gedetineerden in de samenleving: ze verdienen inclusie in plaats van blijvende uitsluiting.
Samengevat staat de Nederlandse zorg op een kruispunt. Kiezen we voor heerschappij – een pad van controle, uitsluiting en starre risicomijding – of voor herstel – een pad van empathie, voortdurende evaluatie en het geloof dat mensen kunnen groeien en terugkeren? De huidige signalen uit politiek, toezicht en praktijk wijzen op de noodzaak van het laatste. Door te leren van gemaakte fouten, wetten te verbeteren en bovenal trouw te blijven aan professionele waarden, kan de zorg duurzaam worden ingericht op een manier die herstel bevordert in plaats van louter te heersen. Alleen dan doen we recht aan degenen die aan onze zorgen zijn toevertrouwd – en houden we de samenleving heel.
Bronnen:
- Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd – Onderzoeksresultaten dwang in zorg (2024) (ggztotaal.nl) (ggztotaal.nl)
- Rijksoverheid – Internetconsultatie wijziging Wvggz/Wzd (21-03-2025) (rijksoverheid.nl) (rijksoverheid.nl)
- Rijksoverheid – Wet verbetering beschikbaarheid jeugdzorg aangenomen (07-10-2025) (rijksoverheid.nl) (rijksoverheid.nl)
- Tijdschrift voor Psychiatrie – Eerste evaluatie Wvggz/Wzd (2025) (tijdschriftvoorpsychiatrie.nl)
- Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming – Advies risicotaxatie en ‘indekcultuur’ (2021) (rsj.nl) (rsj.nl)
Bronnen en Referenties
- Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd. Dwang in de zorg. IGJ. URL: https://www.igj.nl/onderwerpen/themas-in-het-toezicht/dwang-in-de-zorg – Relevantie: geeft wettelijke en toezichtkader rondom dwangzorg. (igj.nl)
- Regelhulp – Ministerie VWS. Wet zorg en dwang (Wzd). URL: https://www.regelhulp.nl/onderwerpen/dwang-in-de-zorg/wet-zorg-en-dwang – Relevantie: legt juridische achtergrond van onvrijwillige zorg uit. (regelhulp.nl)
- WODC. Dwang en drang in de hulpverlening. (2008) URL: http://hdl.handle.net/20.500.12832/733 – Relevantie: historisch/ethisch kader van dwang en drang in zorg- en reclasseringscontext. (repository.wodc.nl)
- GGZ Standaarden. Generieke module Dwang en drang. URL: https://www.ggzstandaarden.nl/uploads/pdf/project/project_29a4e49f-834b-455e-8463-bd27eb5f144f_dwang-en-drang__authorized-at_21-02-2019.pdf – Relevantie: professionele standaarden voor preventie en toepassing van dwang. (ggzstandaarden.nl)
- De Kamer van Sociale Waarden. Herstelgericht werken in de zorg is mensenrecht. URL: https://www.dekvsw.nl/menselijke-waardigheid-in-de-zorg-van-vasthouden-naar-herstel/ – Relevantie: sluit thematisch aan op de kritische reflectie van macht in zorg. (dekvsw.nl)
