“Als herstel geen onderdeel is van de zorg, dan zijn de mensenrechtenbeperkingen disproportioneel. Buiten de perken van redelijkheid. En spreken we niet van herstel maar van heerschappij.”
Inleiding
De geestelijke gezondheidszorg is in haar wettelijke en morele grondslag gebaseerd op het uitgangspunt van herstel, zelfbeschikking en menselijke waardigheid. De WGBO, de Grondwet, en internationale verdragen zoals het EVRM en het VN-Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap (CRPD) leggen vast dat beperkingen van vrijheden alleen gelegitimeerd zijn wanneer zij proportioneel, tijdelijk en herstelgericht zijn.
In de praktijk wordt dit uitgangspunt echter regelmatig uitgehold door subtiele, systemische vormen van machtsuitoefening. Deze tactieken — vaak verpakt in jargon en institutionele routines — verschuiven de kern van zorg van herstel naar beheersing, en van autonomie naar onderwerping.
In dit essay worden 17 van deze tactieken beschreven. Per tactiek wordt aangegeven hoe daarmee heerschappij wordt geconstrueerd en herstel wordt ondermijnd.
1. Selectieve perceptie en narratieve vervorming
Door slechts díe elementen van iemands verhaal te registreren die in het bestaande behandelmodel passen, wordt het narratief van de patiënt vervormd tot een dossier dat niet meer van hem of haar is.
📌 Heerschappij: controle over het verhaal is controle over de waarheid. Het medisch dossier wordt een instrument van macht.
🛑 Herstelondermijning: herstel vereist dat de eigen ervaring centraal staat; dit wordt hier systematisch buitenspel gezet.
2. Triangulatie
Door het inschakelen van derden bij weerstand wordt druk opgebouwd en collectieve macht geconstrueerd.
📌 Heerschappij: de patiënt wordt geïsoleerd en machteloos gemaakt tegenover een uniform front.
🛑 Herstelondermijning: weerstand — vaak een gezonde reactie — wordt gebroken door overmacht, niet door dialoog.
3. Ontkenning en minimalisering
Wanneer schade wordt gebagatelliseerd, blijft het systeem zuiver en de patiënt schuldig.
📌 Heerschappij: het instituut ontslaat zichzelf van verantwoordelijkheid.
🛑 Herstelondermijning: erkenning van schade is een voorwaarde voor herstel. Ontkenning verankert macht.
4. Cognitieve herdefiniëring van emoties
Door emoties te herlabelen als “stabiliteit” wordt de ervaring van de patiënt taalkundig onteigend.
📌 Heerschappij: semantische macht maakt elke afwijkende beleving betekenisloos.
🛑 Herstelondermijning: herstel vraagt om authenticiteit, niet om herschreven gevoelswerelden.
5. Verkeerde toeschrijving
Ontwenningsverschijnselen worden een “terugval”, waardoor schuld bij de patiënt wordt gelegd.
📌 Heerschappij: de patiënt wordt juridisch en moreel verantwoordelijk gemaakt voor iatrogeen leed.
🛑 Herstelondermijning: herstel wordt vervangen door disciplinering.
6. Pathologisering van normale reacties
Twijfel, verdriet of boosheid worden geclassificeerd als ziekte.
📌 Heerschappij: elke menselijke uiting wordt potentieel bewijs van stoornis.
🛑 Herstelondermijning: emoties verliezen hun legitieme rol in het genezingsproces.
7. Reductionisme
Complexe levenspijn wordt herleid tot chemie.
📌 Heerschappij: de mens wordt gereduceerd tot meetbaar object.
🛑 Herstelondermijning: context verdwijnt — zonder context is herstel onmogelijk.
8. Medicalisering van menselijkheid
Menselijke pijn wordt een stoornis met een behandelcode.
📌 Heerschappij: de zorg wordt een markt waarin mensen producten zijn.
🛑 Herstelondermijning: identiteit wordt vervangen door diagnose.
9. Afleiden en onderwerpverschuiving
Schade wordt genegeerd door de aandacht te verleggen.
📌 Heerschappij: verantwoordelijkheid verdampt in procedurele mist.
🛑 Herstelondermijning: wie geen erkenning krijgt, kan niet helen.
10. Omkering van schuld
Schade door medicatie wordt verward met ziekteprogressie.
📌 Heerschappij: instituties vrijwaren zichzelf en versterken afhankelijkheid.
🛑 Herstelondermijning: het narratief van zelfbeschikking verdwijnt.
11. Gaslighting
Door de waarneming van de patiënt structureel in twijfel te trekken, wordt de interne realiteit ondermijnd.
📌 Heerschappij: macht over de beleving is macht over de mens.
🛑 Herstelondermijning: herstel vereist vertrouwen in eigen waarneming.
12. DARVO
Bij kritiek: ontkennen, aanvallen, rollen omdraaien.
📌 Heerschappij: elke aanklacht wordt een nieuw bewijs tegen de aanklager.
🛑 Herstelondermijning: vertrouwen in rechtvaardigheid verdwijnt.
13. Intermitterende bekrachtiging
Afwisselend kilte en empathie houden mensen emotioneel gebonden.
📌 Heerschappij: afhankelijkheid wordt gecreëerd, niet zorg.
🛑 Herstelondermijning: herstel vraagt consistentie, niet conditionering.
14. Framing van emotie als risico
Boosheid of verdriet wordt vertaald naar “gevaar”.
📌 Heerschappij: emotie legitimeert dwangmaatregelen.
🛑 Herstelondermijning: emotie is motor van herstel; hier wordt ze een wapen tegen de patiënt.
15. Jargon als wapen
Door wetenschappelijke taal in te zetten als schild, wordt inhoudelijke discussie onmogelijk.
📌 Heerschappij: autoriteit zonder dialoog.
🛑 Herstelondermijning: taal is macht; wie de taal niet bezit, wordt gemarginaliseerd.
16. Symbolische dominantie
Witte jassen, diploma’s en commissies versterken institutionele macht.
📌 Heerschappij: macht wordt niet alleen uitgeoefend, maar ook geënsceneerd.
🛑 Herstelondermijning: herstel vereist gelijkwaardigheid, geen ritueel overwicht.
17. Narratieve hegemonie
Wie het verhaal beheerst, beheerst de werkelijkheid in dossiers, rechtszaken en klachtenprocedures.
📌 Heerschappij: controle over de narratief is de hoogste vorm van macht.
🛑 Herstelondermijning: zonder eigenaarschap over het eigen verhaal bestaat geen echt herstel.
Epiloog: Zorg of regime?
De psychiatrie kan een plaats van herstel zijn, maar ook een regime van beheersing. De grens ligt daar waar macht zwaarder weegt dan menselijkheid, waar taal de stem van de patiënt vervangt en waar zorginstellingen hun eigen narratief boven dat van de mens plaatsen.
Herstel veronderstelt ruimte, autonomie en gelijkwaardigheid.
Wanneer deze tactieken structureel worden toegepast, zijn mensenrechtenbeperkingen niet meer proportioneel, maar instrumenteel — een vorm van geïnstitutionaliseerde heerschappij.
Daarom moet elke zorginstelling niet alleen verantwoording afleggen over wat zij doet, maar vooral over hoe zij macht uitoefent, en of die macht nog dienstbaar is aan herstel — of enkel aan zichzelf.
📌 Juridisch kader:
- Grondwet, art. 10 (privacy) en art. 11 (lichamelijke integriteit)
- WGBO (Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst)
- EVRM art. 5, 8 en 14
- VN-Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap (CRPD)
