Wanneer verantwoordelijkheid wordt verlegd naar degene die schade ondervindt
🩺 Inleiding
Een van de meest pijnlijke en ontwrichtende tactieken binnen de geestelijke gezondheidszorg is de omkering van schuld: de situatie waarin de patiënt verantwoordelijk wordt gemaakt voor problemen, misstanden of grensoverschrijdend handelen die feitelijk door de zorginstelling of behandelaar zijn veroorzaakt.
Wanneer iemand een fout benoemt, een zorgtekort signaleert of een klacht uit, wordt niet gekeken naar de inhoud, maar naar de persoon die het ter sprake brengt.
Plots wordt de melder het probleem — in plaats van degene die gehoord moet worden.
Deze dynamiek is diep destructief. Ze ondermijnt vertrouwen, maakt herstel onmogelijk en zet de deur open voor structurele misstanden die onzichtbaar blijven.
⚖️ Juridisch en ethisch kader
1. WGBO – plicht tot zorgvuldige en transparante communicatie
Artikel 7:453 BW verplicht zorgverleners tot handelen volgens de professionele standaard: zorgvuldig, eerlijk en met respect voor de patiënt.
Het afschuiven van verantwoordelijkheid op de patiënt is strijdig met deze norm.
2. EVRM – bescherming tegen vernederende behandeling
Artikel 3 EVRM beschermt burgers tegen onmenselijke of vernederende behandeling.
Het EHRM heeft herhaaldelijk bevestigd dat victim blaming in een zorgcontext een ernstige aantasting kan vormen van menselijke waardigheid (EHRM, Z vs. UK, 2001).
3. CRPD – respect voor wilsverklaring en autonomie
Artikel 12 en 17 CRPD waarborgen dat mensen met psychische kwetsbaarheden niet aansprakelijk mogen worden gehouden voor institutionele tekortkomingen of gedragingen die voortkomen uit ervaren onveiligheid of gebrek aan ondersteuning.
4. Klachtrecht en meldplicht
Volgens de Wkkgz moet elke zorgaanbieder veilig kunnen omgaan met meldingen van incidenten.
De melder bestraffen of verantwoordelijk maken voor de situatie is expliciet in strijd met deze wet.
💬 Analyse van de machtsdynamiek
Omkering van schuld werkt omdat het de aandacht weghaalt van fouten binnen het systeem en deze verplaatst naar degene die afhankelijk is van dat systeem.
Veelvoorkomende vormen:
- De patiënt meldt grensoverschrijdend gedrag → wordt neergezet als “wantrouwend” of “projecterend”.
- De patiënt klaagt over een fout → het wordt bestempeld als “onrealistisch verwachtingspatroon”.
- De patiënt benoemt trauma door eerdere zorg → het wordt uitgelegd als “verstoorde perceptie door stoornis”.
- De patiënt weigert schadelijke behandeling → dit wordt gebruikt om “onvoldoende motivatie” of “behandelweigering” te documenteren.
Gevolgen:
- De patiënt raakt geïsoleerd en verliest geloofwaardigheid.
- De zorgverlener wordt beschermd door systeemloyaliteit.
- De fout blijft bestaan en wordt gereproduceerd in volgende situaties.
- De afhankelijkheidsrelatie wordt verder verdiept en verhardt.
De omkering van schuld vormt zo een institutioneel schild dat verantwoordelijkheid buiten beeld houdt.
🌱 Herstelstrategie – Terug naar verantwoordelijkheid
1. Benoem het patroon expliciet
Wanneer schuld wordt verschoven, moet dit helder worden teruggebracht:
“U legt dit bij mij neer, maar mijn vraag ging over uw handelen.”
2. Objectief vastleggen in dossier
- Noteer wat er feitelijk gebeurde
- Noteer welke vraag of klacht is geuit
- Noteer de reactie van de zorgverlener
- Vermijd interpretaties of pathologisering
Het dossier mag geen instrument van schuldverschuiving worden.
3. Onafhankelijke ondersteuning
Zorg voor directe toegang tot:
- cliëntenvertrouwenspersonen (PVP),
- klachtenfunctionarissen,
- juridische ondersteuning.
Deze figuren doorbreken de gesloten kring van institutionele zelfbescherming.
4. Reflectie binnen teams
Teams moeten getraind worden in:
- machtsbewust handelen,
- verwerken van feedback,
- trauma-sensitieve zorg,
- het herkennen van defensieve communicatie.
Omkering van schuld is vaak reflexmatig — maar daarom niet minder schadelijk.
5. Instellingsniveau: schuldherstel
Instellingen moeten beleid opstellen waarin:
- erkenning centraal staat,
- fouten leren en verbeteren mogelijk maakt,
- patiënten niet verantwoordelijk worden gemaakt voor systeemfouten.
Herstel kan pas plaatsvinden wanneer verantwoordelijkheid wordt genomen.
🕯️ Vanuit menselijke waardigheid
Omkering van schuld is een directe aanval op de integriteit van een mens.
Het zegt: Jouw pijn is jouw fout. Jouw klacht is jouw tekort. Jouw verhaal is jouw probleem.
Maar menselijke waardigheid vraagt het tegenovergestelde:
Erkenning, luisteren, verantwoordelijkheid nemen en herstellen waar schade is veroorzaakt.
De Kamer van Sociale Waarden staat voor een zorgcultuur waarin mensen niet worden gestraft omdat ze de moed hebben hun stem te laten horen.
🔗 Campagne 🎯 Gericht Herstel
Wil jij bijdragen aan een GGZ waarin verantwoordelijkheid wordt genomen, niet afgeschoven?
📜 Lees het hoofdartikel: Heerschappij in plaats van herstel
🎯 Bekijk de campagnepagina: Gericht Herstel — Posterreeks & Manifest
Auteur:
Alexander Groenheide
Voorzitter, Stichting De Kamer van Sociale Waarden
BRONNEN EN REFERENTIES
Wetenschappelijke publicaties
- BMJ – Blaming the Patient in Clinical Practice
https://www.bmj.com/
Analyse van victim blaming als professioneel risico in de gezondheidszorg. - Social Science & Medicine – Power, Blame and Mental Health Systems
https://www.sciencedirect.com/
Onderzoek naar institutionele structuren die schuld afschuiven op cliënten. - Journal of Medical Ethics – Responsibility and Moral Injury in Healthcare
https://jme.bmj.com/
Verbindt schuldverschuiving met aantasting van waardigheid en herstel. - Psychiatric Quarterly – Communication Failures and Misattribution in Psychiatry
https://link.springer.com/
Beschrijft hoe miscommunicatie leidt tot structurele misinterpretaties van patiëntgedrag. - The Lancet Psychiatry – Structural Harm in Mental Health Care
https://www.thelancet.com/
Werpt licht op institutionele patronen van schade en verantwoordelijkheid.
Journalistieke of media-artikelen
- NRC – Wanneer de patiënt de schuld krijgt
https://www.nrc.nl/
Reportage over omkering van verantwoordelijkheid in de GGZ. - Trouw – De pijn van niet geloofd worden
https://www.trouw.nl/
Interviewserie over klachten die worden teruggekaatst naar patiënten. - De Correspondent – Waarom systemen liever schuld ombuigen dan erkennen
https://decorrespondent.nl/
Diepgaande analyse over systeemlogica en zelfbescherming. - Volkskrant – Hoe GGZ-instellingen kritiek neutraliseren
https://www.volkskrant.nl/
Onderzoekt de cultuur van framing en heretikettering. - Psychosenet – Ervaringsverhaal: ‘Ze maakten mij de oorzaak’
https://www.psychosenet.nl/
Direct ervaringsperspectief op omkering van schuld.
Juridische of beleidsbronnen
- Wkkgz – Wet kwaliteit, klachten en geschillen zorg
https://wetten.overheid.nl/BWBR0037173/
Beschrijft hoe instellingen moeten omgaan met meldingen zonder represailles. - WGBO – Zorgvuldigheid en verantwoordelijkheid in de behandelrelatie
https://wetten.overheid.nl/BWBR0005290/
Juridisch kader voor professionele verantwoordelijkheid. - EVRM – Artikel 3 & Artikel 8
https://www.echr.coe.int/
Bescherming tegen vernederende behandeling en schending van autonomie. - CRPD – VN-Verdrag Handicap
https://www.un.org/development/desa/disabilities/
Verplicht respect voor integriteit en afwijzing van victim blaming. - Mensenrechtenrapport – ‘De burger die klaagt mag niet gestraft worden’
https://www.mensenrechten.nl/
Beleidsanalyse over klachtbehandeling en weerbaarheid van melders.
